Дәрістер

9.1 Аралық Қаржылық Есептілігі (IAS) 34 қолдану мақсаты. Қолданудың мен анықталудың аясы

Бас компанияның бақылауында болатын ұйымдар тобы шоғырландырылған қаржылық есептілікті ХҚЕС  (IAS) 34 «Аралық қаржылық есептілік» негізінде дайындайды және ұсынады.

Бұл стандартта келесі түсініктер  көрсетілген:

Аралық кезең - бұл ұзақтығы толық қаржы жылынан қысқа қаржылық есеп беру кезеңі.

ХҚЕС 1 (IAS) қаржылық есептiлiгiнiң толық жиынтығы мыналарды қамтитындығын көрсетеді:

- кезеңнің соңындағы қаржылық жағдай жөніндегі есептілікті;

- кезең ішіндегі пайда мен залалдың жиынтық табыс жөніндегі есептілікті;

- кезең ішіндегі үлес өзгерістері жөніндегі есептілікті;

- кезең ішіндегі ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі есептілікті;

 есеп саясатының елеулі элементтерінің қысқаша сипаттамасын жəне басқа да түсіндірме  ескертпелерді қоса, ескертулерді.

Аралық қаржылық есеп  жылдық қаржылық есептілікпен салыстырғанда  жаңартылған ақпаратты көрсету үшін мақсатында жасалады. Сәйкесінше, ол жаңа қызметке, оқиғаларына, жағдайларға бағытталып, ақпаратты ашады.

9.2 Аралық қаржылық есептілігінің ең төменгі құрамдас бөліктері

Аралық қаржылық есептілігіне мынадай ең төменгі   құрамдас бөліктер кіруі тиіс:

- ықшамдалған қаржылық жағдай туралы есептілік;

- жиынтық табыс туралы ықшамдалған есептілік, төмендегілердің біреуі ретінде ұсынылған:

- ықшамдалған жалғыз есептілік; 

- ықшамдалған жеке табыс туралы есептілік жəне жиынтық табыс туралы ықшамдалған есептілік;

- үлестегі өзгерістер туралы ықшамдалған есептілік;

- ақша қаражатының қозғалысы туралы ықшамдалған есептілік; жəне

- ішінара түсіндірме жазбалар.

Ұйым өзінің аралық қаржылық есебіне қаржылық жағдайдағы жəне ұйымның соңғы жылдық есептілік күнінен басталған қызмет нəтижелеріндегі өзгерістерді көрсету үшін маңызды болып табылатын оқиғалар мен операцияларға түсініктемелерді енгізуі тиіс.

Сол оқиғалар мен операцияларға қатысты ашылған ақпарат ең соңғы жылдық қаржылық есептілікте ұсынылған маңызды ақпаратты толықтыруы тиіс.

Ұйымның аралық қаржылық есебін пайдаланушының сол ұйымның ең соңғы жылдық қаржылық есебіне қолы жетімді болуы тиіс. Сондықтан, аралық қаржылық есептіліктің ескертулерінде ең соңғы жылдық қаржылық есептілікте баяндалған қатысты түрдегі елеусіз толықтыруларды көрсетудің қажеті жоқ.

Төменде олар елеулі болған жағдайда ашып көрсетілуі тиіс оқиғалар мен операциялардың тізімі келтірілген (бұл тізім толық емес):

- өткізудің ықтимал таза құнына дейін босалқылар құнын төмендету жəне мұндай төмендетудің қайтарылуы;

- қаржылық акцияларды, мүлікті, ғимараттар мен құралдардың, материалдық емес активтердің немесе өзге активтердің құнсыздануынан болған шығынды тану жəне мұндай құнсыздану шығынының қайтарылуы;

- қайта құру құнына кез келген қорлардың қайтарылымы;

- мүлік, ғимараттар мен құралдардың алынуы мен берілуі;

- мүлік, ғимараттар мен құралдарды сатып алу шығыны;

- сот қаралары;

- алдыңғы кезеңдер қатесін түзету;

- ұйымның қаржылық акцияларының əділ құнына нұқсан келтіретін іскер немесе  экономикалық  жағдайлардағы  өзгерістер, егер  сол  акциялар  мен міндеттемелер амортизацияланған құндағы əділ құнда қаралса;

- қаржы кезеңінің басы немесе аяғында қайтарылмаған несие қаржысы немесе несие келісім-шартының бұзылуы;

- қатысты тараптар операциялары;

- қаржы құралдарының əділ құнын өлшеу барысындағы əділ құн иерархиясының деңгейлері арасындағы операциялар;

- мақсаттағы өзгерістің нəтижесі ретіндегі қаржылық активтердің жіктелуіндегі өзгерістер немесе сол активтердің пайдаланылу мақсатындағы өзгерістер;

- шартты міндеттемелер мен шартты активтердегі өзгерістер.

Аралық қаржы есептілігіне төмендегі кезеңдер үшін мынадай аралық қаржылық есептіліктер (ықшамдалған немесе толық) кіруі тиіс:

- ағымдағы  аралық  кезеңнің  аяғындағы  жағдай  бойынша  қаржылық жағдай туралы есеп жəне тікелей алдағы қаржы жылының аяғындағы жағдай бойынша салыстырмалы қаржылық жағдай туралы есептілік;

- тікелей алдыңғы қаржы жылының салыстырылатын аралық кезеңдеріндегі (ағымдағы жəне осы күн қарсаңындағы жыл үшін) жиынтық табыс туралы есептіліктермен салыстырылған ағымдағы аралық кезеңдегі жəне өспелі қорытындымен ағымдағы қаржы жылындағы жиынтық табыс туралы есептіліктер. ХҚЕС  1 (IAS) рұқсат етілгендей, аралық есептілік əрбір кезең үшін жиынтық табыс туралы жалғыз есептілікті немесе пайда немесе шығынның компоненттерін көрсететін (жеке табыс туралы есеп) есептілікті жəне пайда немесе шығыннан басталатын жəне басқа жиынтық табыстың компоненттерін көрсететін екінші есептілікті (жиынтық табыс туралы есеп) ұсынуы мүмкін.

- тікелей алдыңғы қаржы жылының салыстырылатын кезеңіндегі есеппен салыстырғандағы ағымдағы қаржы жылындағы өспелі қорытындымен үлестегі өзгерістерді көрсететін есептілік;

- тікелей алдыңғы қаржы жылының салыстырылатын кезеңіндегі есеппен салыстырғанда ағымдағы қаржы жылы үшін жалпы қорытындымен ақша қаражатының қозғалысы туралы есептілік.

Ұйым аралық қаржы есептілігінде жылдық қаржы есептілігінде қолданылатын есеп саясат қағидаттарын қолдануы тиіс.

Бірақ, оған соңғы жылдық қаржы есептілігі жасалған күннен кейін болған есеп саясатындағы өзгерістер қосылмайды.

Алайда, ұйым есептілігінің кезеңділігі (жылдық, жартыжылдық немесе тоқсандық) оның жылдық нəтижелерін бағалауға ықпал етпеуі тиіс. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін бағалаулар аралық есептілікті жасау кезінде жыл басынан бастап белгіленген күнге дейін өткен кезең негізінде жасалуы тиіс.

Ұйымның өзінің аралық қаржы есептілігінде жылдық қаржы есептілігіндегі есеп саясатын қолдануды талап етуі аралық кезеңнің бағалаулары əрбір аралық кезеңнің жеке тəуелсіз есептіліктік кезеңі тəрізді болып табылатындай болжам туғызуы мүмкін.

Ұйыммен есептілікті ұсыну жиілігі жылдық нəтижелердің бағаларына ықпал етпеуі тиіс, аралық кезеңнің қаржы жылының бір бөлігі болып табылатындығын растайды.

Жыл басынан бастап есеп жасалған күнге дейінгі бағалаулар ағымдағы қаржы жылының алдыңғы аралық кезеңдерінде ұсынылған сомаларды бағалаудағы өзгерістерге əкелуі мүмкін.

 Бірақ, аралық кезеңдерге арналған активтерді, міндеттемелерді, кірістер мен шығыстарды тануға арналған қағидаттар жылдық қаржы есептілігіндегі қағидаттарға сәйкес жасалады.

Активтер, міндеттемелер, кірістер мен шығыстар айқындамаларының жылдық есептілік секілді, аралық қаржы есептілігінің күнін тану үшін іргелі мəні бар.

Активтерге аралық күндерде жəне қаржы жылының аяғында ұйымның болашақ экономикалық пайдаларының бірдей тексерістері қолданылады. Қаржы жылының аяғында өзінің сипаты бойынша активтер ретінде жіктелінбейтін шығындар аралық күндерде де жіктелмейтін болады. Аралық есептілік күніндегі міндеттеме тура осылай, жылдық есептілікті жасау күнгі болатын осы күнгі нақты міндеттемені білдіруі тиіс.

Орын алған активтер мен міндеттемелердің тиісті келулері мен шығулары табыстың (түсімнің) жəне шығыстардың маңызды сипаттамасы болып табылады. Егер осы түсімдер мен шығулар болып өтсе, онда тиісті кірістер мен шығыстар танылады, əйтпесе олар танылмайды.

Қаржы есептілігін əзірлеу жəне ұсыну концепциясында «сенімді түрде анықтала алатын активтің азаюына немесе міндеттеменің көбеюіне байланысты болашақ экономикалық пайдаларда азаю туындаған кезде шығыстар пайдалар мен шығындар туралы есептілікте танылады. Қаржы есептілігін əзірлеу жəне ұсыну концепциясы активтердің немесе міндеттемелердің айқындамасын қанағаттандырмайтын баптарды бухгалтерлік қаржылық жағдай туралы есептілікте тануға рұқсат бермейді.

Қаржы есептілігінде көрсетілген активтерді, міндеттемелерді, кірістерді, шығыстарды жəне ақша қаражатының қозғалысын бағалау кезінде жылдық есептілікті ғана ұсынатын ұйым бүкіл қаржы жылы бойында алынған ақпаратты есепке ала алады. Оны бағалау іс жүзінде жыл басынан бастап есептілікті ұсынған күнге дейін болған кезең негізінде жүзеге асырылады.

Жартыжылдық есептілікті беретін ұйым бағалауды жүзеге асыру үшін өзінің қаржы есептілігінде бірінші алты ай үшін жыл ортасында немесе тікелей жартыжылдық аяқталғаннан кейінгі бар ақпаратты, ал он екі айлық кезең үшін - жыл аяғында немесе тікелей жыл аяқталғаннан кейінгі бар ақпаратты пайдаланады. Он екі айлық көрсеткіштер есептілікте бірінші алты ай үшін ұсынылған сомаларды бағалаудағы ықтимал өзгерістерді көрсететін болады. Бірінші алты айлық кезең үшін аралық қаржы есептілігінде ұсынылған сомалар ретроспективті түрде түзетілмейді.

Аралық қаржы есептілігінде қолданылуы тиіс бағалау рəсімдері алынатын ақпараттың сенімділігіне жəне ұйымның қаржылық жағдайы мен қызметінің нəтижелерін пайымдау үшін маңызы бар барлық елеулі қаржылық ақпараттың тиісінше ашылғанына кепілдік беруі тиіс.

Жылдық, сондай-ақ аралық қаржы есептілігіндегі сомалары орынды бағалауларға негізделетіндіктен, аралық қаржы есептілігін дайындау, жалпы алғанда, жылдық қаржы есептілігін жасауға қарағанда бағалау əдістерін көбірек қолдануды талап ететін болады.

Есеп саясатындағы өзгеріс, қандай да бір жаңа ХҚЕС (IFRS) ауысуды белгілеген өзгерісті қоспағанда, міндетті түрде мыналар арқылы көрсетілуі тиіс:

- ағымдағы қаржы жылының осының алдындағы аралық кезеңдердегі жəне 8 ХҚЕС-ына (IAS) сəйкес жылдық қаржы есептілігінде қайта есептелетін осының алдындағы қаржы жылдарының салыстырылып отырған аралық кезеңдеріндегі қаржы есептілігін қайта есептеу;

- қаржы жылының басында жаңа есеп саясатын қолданудың барлық алдыңғы кезеңдерге тиісті жиынтық ықпалын анықтау мүмкіндігі  болмаған жағдайды атап өтуіміз керек.  Осы кезде жаңа есеп саясатын келешекте шын мəнісінде мүмкін болатын барынша ертерек күннен бастап қолдану үшін, ағымдағы қаржы жылының алдындағы аралық кезеңдердегі жəне алдындағы қаржы жылдарының салыстырылып отырған аралық кезеңдеріндегі қаржы есептілігіне түзету жасалады.

Бұрынғы қағидаттың мақсаты бүкіл қаржылық жыл бойына тұтастай операциялардың нақты сыныбына бірыңғай есеп саясатын қолдануды қамтамасыз етуден тұрады. 8 ХҚЕС-ына (IAS) сəйкес, есеп саясатындағы өзгеріс, егер мұны орындау іс жүзінде қаншалықты мүмкін болса, онда ұзап кеткен соншалықты уақыттағы осының алдындағы кезеңнің қаржылық деректерін қайта есептіліктей отырып, ретроспективті қолдану арқылы көрсетіледі.

Алайда, өткен қаржылық жылға қатысты түзетудің жиынтық сомасын іс жүзінде айқындау мүмкін болмаса, онда 8 ХҚЕС-ына (IAS) сəйкес тиісті жаңа есеп саясаты келешекте шын мəнісінде мүмкін болатын неғұрлым ертерек күннен бастап қолданылады.

Қаржылық жыл ішіндегі аралық күнгі жағдай бойынша есеп саясатындағы өзгеріс  нақты сыныбына əр түрлі екі есеп саясатының қағидаттарын қолдануға әкеледі. Осының нәтижесінде аралық бөлудегі қиындықтарға, операция нəтижелерін бұрмалауға, аралық кезеңнің ақпаратын талдауды жəне түсінуді күрделендіруге əкеліп соғуы мүмкін.