Дәрістер

6.1 Анықтамалар

Мемлекет‑ мемлекет, мемлекеттік органдар жəне сол сияқты ұйымдар, соның ішінде жергілікті, ұлттық жəне халықаралық ұйымдар.

Мемлекеттік көмек‑ мемлекеттің белгілі бір өлшемдерге сəйкес келетін нақты ұйымға немесе ұйымдар тобына экономикалық тиімділіктер беруге бағытталған іс-қимылдары. Мемлекеттік көмек осы Стандарт контекстінде жұмыс істеудің жалпы жағдайларына, мысалы, дамушы аудандарда инфрақұрылым жасауға немесе бəсекелестер үшін сауда шектеулерін орнатуға ықпал жасау арқылы берілетін жанама тиімділіктерді қамтиды.

Мемлекеттік субсидиялар‑ ұйымның операциялық қызметіне қатысты белгілі шарттарды өткен кезде жəне болашақта орындауғаайырбас ретінде ұйымға ресурстар беру түріндегі мемлекеттік көмек.

Мемлекеттік субсидияларға мемлекеттік көмектің негізі түрінде бағалауға болмайтын нысандары, сондай-ақ мемлекетпен жасалатын, ұйымның əдеттегі сауда операцияларынан айырмашылығы жоқ операциялар жатпайды.

Активтерге қатысты субсидиялар‑ ұйымның ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға, салуға немесе басқадай жолмен алуға тиіс болуы оған субсидиялар берудің негізгі шарты болып табылатын мемлекеттік субсидиялар. Активтердің түрін немесе орналасқан жерін, немесе олар сатып алынуға, немесе ұстап қалынуға тиісті мерзімдерді шектейтін қосымша шарттар белгіленуі мүмкін.

Табысқа қатысты субсидиялар‑ активтерге жататын мемлекеттік субсидиялардан өзгеше мемлекеттік субсидиялар.

Қайтарылмайтын шартты қарыздар – белгілі бір шарт талаптарын орындауы кезінде несиегер өтеуден бас тартатын қарыздар.

Əділ құн‑ жақсы хабардар, мəміле жасауға тілек білдіруші, бір-біріне тəуелді емес тараптар арасында мəміле жасалған кезде активті айырбастауға болатын сома.

Қаржылық есепті дайындауда – алынған мемлекеттік субсидиялар жөнінде ақпаратты қаржылық жағдай туралы есеп пен пайда мен залал және өзге жиынтық кіріс туралы есепте ұсыну әдісі туралы сұрақ туындайды.

Мемлекеттік субсидияларды есепке алудың екі тәсілі: капитал тәсілі және кіріс тәсілі

Теориялық тұрғыдан мемлкеттік субсидияларды есепке алудың негізгі екі тәсілі бар:

- Капитал тәсілі, тиісінше субсидия тікелей капиталға кредиттеледі;

- Кіріс тәсілі, оған сəйкес субсидия бір немесе бірнеше есепті кезеңдердегі кірістерге жатқызылады.

Капитал тəсілі бойынша мемлекеттік субсидиялар қаржыландыру қаражаты болып табылады жəне пайда немесе залал бойынша танылудың орнына, өздері қаржыландырып отырған шығын баптарын өтеу үшін, шын мəнінде қаржылық жағдай туралы есепте қарастырылуы тиіс.

Ешқандай қаражат қайтару күтілмейтіндіктен, осындай субсидиялар кіріс немесе шығыннан тыс танылуы тиіс, мемлекеттік субсидияларды пайда немесе залал туралы есепті тану орынсыз, өйткені олар еңбекпен табылмаған, ол мемлекет беретін, ілеспелі шығынсыз ынталандыру болып табылады. Табыс тəсілі бойынша мемлекеттік субсидиялар компания кірісі ретінде пайда мен залал құрамында көрсетілуі тиіс. Әдетте бұл пікір келесідей аргументтермен негізделеді.

Біріншіден, мемлекеттік субсидиялар акционерлерден басқа көздерден түсетін түсімдер болып табылатындықтан, олар тікелей үлес бойынша танылмауы тиіс, ал тиісті кезеңдердегі пайда немесе шығын бойынша танылуы тиіс;

Екіншіден, мемлекеттік субсидиялар сирек жағдайларда өтеусіз болып табылады. Ұйым оларды өздеріне қойылған шарттарды қанағаттандыра жəне көзделген міндеттемелерді орындай отырып табады. Сондықтан мемлекеттік субсидиялар, ұйым субсидиялар өтейді деп ниеттелген ілеспелі шығындарды шығыс ретінде танитын кезеңдер ішінде, табыс немесе шығын бойынша танылуы тиіс.

Үшіншіден, табыстық салық жəне басқа салықтар шығын болып табылатындықтан, сондай-ақ фискальды саясаттың жалғасы болып табылатын мемлекеттік субсидияларды табыс немесе залал бойынша қарастырған жөн.

20-ХҚЕС мемлекеттік субсидияларды капитал осуі емес, кіріс өсуі ретінде көрсетуді қарастырады. Сондықтан салықтар компания кірісін азайтса, онда субсидиялар оның өсуі ретінде көретілуі тиіс.

Табысқа жататын субсидиялар кейде пайда мен шығын туралы есепте несиелік сомалар ретінде не жеке, не, мысалы, «Өзге табыстар» сияқты жалпы бап құрамында беріледі; баламалы нұсқа кезінде олар пайда мен залал туралы есепте көрсету кезінде тиісті шығыстардан шегеріп тасталады.

Активтерге жататын мемлекеттік субсидиялар, соның ішінде əділ құн бойынша ақшалай емес субсидиялар қаржылық жағдай туралы есепте не субсидияны болашақ кезең табысы ретінде көрсету жолымен немесе активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнын алу үшін оны шегеру жолымен көрсетілуі тиіс. Мемлекеттік субсидияларға қатысты сонымен қатар мүмкін кірістер мен шығыстардан гөрі, шығындар мен кірістердің есебіне дайындық принципі қолданылады.

Бұл принципке сәйкес, субсидия натуралды нормада да компанияның оның талаптарын ұсыну мен қолдануына жеткілікті сенімділік негізінде есептілікте көрініс табады.

Мемлекеттік субсидиялар жүйелік негізде өтелуі тиіс шығындарға сәйкес кезеңдердердің кірістері ретінде танылуы тиіс. Олар капитал шотына тікелей кредиттелмеуі керек.

6.2 Мемлекеттік субсидиялар есебі және ақпаратты ұсыну әдістері

Әділ құн бойынша монетарлы емес субсидияларды қоса мемлекеттік субсидиялар негізделген сенімділік болмайынша танылмауы керек:

-     субъект өзімен байланысты шарттарды орындайды;

-     субсидиялар алынады.

Мемлекеттік субсидия субсидияға байланысты шарттарды ұйымның орындайтынына жəне субсидияның алынатынына жеткілікті сенімділік пайда болатын кезге дейін мойындалмайды. Субсидияның алынуы онымен байланысты шарттардың орындалғанының немесе орындалатынының түпкілікті дəлелі болып табылмайды.

Активтерге жататын субсидияларды (немесе олардың тиісті бөліктерін) қаржылық есептілігінде көрсетудің жарамды баламалары деп саналатын екі əдіс жарамды баламалар деп саналады.

Бірінші əдіс бойынша субсидия болашақ кезеңдердегі табыстар ретінде ескеріледі, олар актив тиімді пайдаланылатын мерзім ішінде жүйелі жəне ұтымды негіздегі пайда немесе залал бойынша танылады.

Басқа əдіс бойынша субсидия активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнын алу үшін есептеу кезінде шегеріледі.

Субсидия амортизацияланатын актив тиімді пайдаланылатын мерзім ішінде, əр кезеңде шығысқа жатқызылатын амортизация шамасын кеміту жолымен пайда немесе шығын бойынша танылады.

Көп жағдайларда кәсіпорын ұзақ уақыт бойы мемлкеттік субсидиямен байланысты шығындар мен шіғістарды танитын кезеңдер жеңіл анықталады, осылайша, субсидияның нақты шығындарын тану сәтінде шығындар сәйкес келетін кезең кірістері ретінде танылады. Амортизацияланған активтерге жатқызылатын субсидиялар сол активтерге амортизация есептелінген кезеңде кірістер ретінде танылады.

Мемлекеттік субсидияны алу әдісі оның есебінің әдісін таңдауға әсер етпейді. Мемлекеттік субсидияны айтқан кезде жергілікті және халықаралық мемлекеттік органдардың әртүрлі кең шоғыры түсіндіріледі. Мемлекеттік көмек немесе субсидия ақшалай нысанда немесе мемлекет алдындағы міндеттеменің азаюы жолымен алынғанына қарамастан, бірдей ескеріледі.

Мысал, Субъект 90000000 теңге құнымен өндірістік кәсіпорын құрылысы бойынша инвестициялық жобаға 30000000 теңге көлемінде мемлекеттік субсидия алды.

Негізгі шарт – кәсіпорынға 500 жұмыс орнын ұсыну.Зауыт 20Х0 жылдың 1 қаңтарында эксплуатацияға тапсырылды, оның болашақ құны 90000000 теңге. Күтілетін эксплуатация мерзімі – 20 жыл. Амортизация түзусызықты әдіспен есептеледі. Ликвидациялық құн нөлге бағаланды.

Субсидия жүйелік негізде пайда мен залал құрамында танылуы керек және өтеуге тиісті сәйкес шығындармен сәйкес болуы керек.

Жұмыс орнын ұсыну шарты субсидияны ұсынудың себебі ретінде емес,  қосымша шарт ретінде қарастырған жөн. Бұндай субсидия активтерге қатысты субсидияларға жатады.

20-ХҚЕС бұндай субсидияны ұсынудың екі мүмкін нұсқаларын ұсынады. Бқл нұсқаларды кәсіпорынның үш жыл қызметі мысалында қарастырайық.

1 нұсқа – Субсидияларды болашақ кезең кірістері құрамында есептеу

Қызметтің алғашқы 3 жылы үшін 31 желтоқсанына ұйымның қаржылық жағдайы туралы есеп келесідей:

*Берілген мөлшерлер пайда мен залал және өзге жиынтық кіріс туралы есебінің жеке баптарында қарастырылуы тиіс жәнебірлесе есепке алына алмайды.

2 нұсқа – Баланстық құнды алу үшін субсидияны шегеру

Түзетілген нақты құн мемлекеттік субсидияның ұсынылған сомасына төмендеу жолымен анықталады – (90000000 теңге минус 30000000 теңге).

Алғашқы үш жыл үшін субъектінің қаржылық жағдайы туралы есебі келесідей болады:

Жылдарға сәйкес субъектінің пайда мен залал және өзге жиынтық кіріс туралы есебі келесідей ақпаратты қамтиды:

Пайда мен залал және өзге жиынтық кіріс туралы есеп алғашқы әдіс бойынша пайда мен залал және өзге жиынтық кіріс туралы есепте көрсетілген жылдық мөлшерлердің таза нәтижелеріне сәйкес келетін теңге сомасында амортизация бойынша жылдық шығындарды құрайды. Пайда мен залал және өзге жиынтық кіріс туралы есепте көрсетілген мемлекеттік субсидиларды алу бойынша операциялардантаза нәтиже біріншісі секілді екіншісінде де бірдей болады.

Ақпаратты ұсыну әдістерінің біріншісі мен екіншісінен де мемлекеттік субсидияларды алу бойынша операциялар есебі кезінде қандай шоттар корреспонденциясы құрылатынын қарастырайық.

Біздің ойымызша, бірінші әдіс бойынша кірістерді тануды кейінгі қалдыру әдісі деген жөн және сәйкесінше болащақ кезең кірістерін бастапқы тану, шоттар корреспонденциясы келесідей жүзеге асырылады:

20Х0 жылдың қаңтар айында мемлекеттік субсидияны алу мерзімі бойынша

Дебет шоты 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары», Кредит шоты 4420 «Болашақ кезең кірістері» – 30000000 теңге.

Ұйым құрылыс шығындарын құрылыстың жүзеге асырылу шегі бойынша көрініс табады:  

Дебет шоты 2930 «Аяқталмаған құрылыс»

Кредит шоты 3310 «Мердігерлер мен жабдықтаушыларға берілетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 1310 «Шикізат пен материалдар», сомасы – 90000000 теңге. Құрылыстың аяқталуы бойынша негізгі құралдар объектісі кірістелуі тиіс:

Дебет шоты 2410 «Негізгі құралдар»

Кредит шоты2930 «Аяқталмаған құрылыс» – сомасы – 90000000 теңге 

90000000 теңге

Эксплуатацияға жіберуден бұрын алынған мемлекеттік субсидиялар есептік кезең кірістері құрамында танылмайды. Эксплуатация үдерісі негізінде негізгі құралдар объектісінің бастапқы құнында капиталдандырылған кірістер мен шығыстар бір мезгілде танылуы тиіс.

Негізгі құралдардың бастапқы құнында капиталдандырылған шығыстар жүйеленген негізде амортизацияның түзусызықты пропорционалды әдісі бойынша шегеріледі, корреспонденциялар:

Дебет шоты8410

Кредит шоты 2420       4500000 (90000000:20жыл)

Бір мезгілде, болашақ кезең кірістерінің сәйкес үлестерін қаржылық жағдай туралы есепте «Болашақ кезең кірістері» бабымен таныған жөн, корреспонденциялар:

Дебет шоты 4420 «Болашақ кезең кірістері»

Кредит шоты 6230 «Мемлекеттік субсидиялардан кіріс» 1500000

(30000000:20жыл)

Осылайша, қаржылық нәтижелерді анықтауда пайда мен залал және өзге жиынтық кіріс туралы есепте амортизация шығындары, танудың жүйелік негізі бойынша әр есептік кезеңге пропорционалды сомада мемлекеттік субсидиялар бойынша кірістер ретінде көрсетіледі. Сәйкесінше, бухгалтерлік жазбалардың бұл схемасы өтеуі тиіс шығындармен жүйелік негізде кірістер құрамында мемлекеттік субсидиялар есебінің негізгі шартын орындайды. Мемлекеттік субсидиялардан кірістер және амортизация шығындары пайда мен залал және өзге жиынтық кіріс туралы есепте жеке баптар ретінде қарастырылады.

2 нұсқа. Мемлекеттік субсидиялар есебінің екінші нұсқасы алынған мемлекеттік субсидиялар бойынша кірістерді тануды кейінге қалдыру әдісін білдіреді. Бірақ, бұл нұсқа бойынша алынған мемлекеттік субсидиялар бойынша кірістерді тануды кейінге қалдыру әдісі сатып алынған немесе салынған негізгі құралдар объектісінің нақты бастапқы құнының төмендеу жолымен жүзеге асырылады.

1. Мемлекеттік субсидияны ауда операция келесідей көрсетілуі тиіс:

Дебет шоты 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары», Кредит шоты 4420 «Болашақ кезең кірістері» – 30000000 теңге

2. Негізгі құралдар объектісі құрылысы кезінде кеткен шығындар капитализацияға ұшырайды:

Дебет шоты 2930 «Аяқталмаған құрылыс»

Кредит шоттары3310 «Мердігерлер мен жабдықтаушыларға төленетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 1310 «Шикізат пен материалдар»… - 90000000 теңге

3. Құрылыс аяқталған соң, 90000000 теңге сомасында жұмсалған шығындарды шегеру және алынған мемлекеттік субсидиялар сомасын шегергендегі нақты құн бойынша объектіні кіріске алу бойынша корреспонденция:

Дебет шоты 2410 «Негізгі құралдар» – 60000000 (90000000 – 30000000) теңге

Дебет шоты 4420 «Болашақ кезең кірістері» – 30000000 теңге

Кредит шоты 2930 «Аяқталмаған құрылыс» – 90000000 теңге

Осылайша, сатып алынған немесе салынған объект мемлекеттік субсидиялар сомасын шегергендегі нақты құн бойынша кірістеледі. Мемлекеттік субсидия сомасы нәтижесінде амортизация шығындарының сомасы жыл сайын салынған объектінің нақты бастапқы құнының азайтылған сомасынан есептелетін жүйелік негізде есептік кезең кірістері құрамына қосылады. Бұл әдіс негізгі құралдар объектісінің бастапқы құны құрамынаж нақты жұмсалынған және капитализацияға ұшырайтын шығындар қосылуы тиіс болғандықтан қабылданды.

Алайда, объектінің құрылысы бойынша жұмсалынған шығындар бөлігі мемлекеттік қаржыландыру немесе грантты ұсыну жолымен өтеледі, және амортизацияға жатқызылатын объектінің бастапқы құны мемлекеттік субсидиялар сомасына сәйкесінше азайтылады.

6.3 Ақпаратты ашу

Шаруашылық субъект мемлекеттік субсидия есебінің таңдалған үлгісіне қарамастан, қаржылық есептілігінде мынадай ақпарат ашып көрсетуі керек:

1)  мемлекеттік субсидиялар үшін қабылданған есеп саясаты, соның ішінде қаржылық есептілігінде қабылданған субсидиялар беру əдістері;

2)  қаржылық есептілігінде мойындалатын мемлекеттік субсидиялар сипаты мен мөлшері, сондай-ақ мемлекеттік көмектің ұйым тікелей пайда алған басқа түрлерін көрсету; жəне

3)  танылған мемлекеттік көмекке байланысты орындалмаған  шарттары жəне басқа да шартты оқиғалар;

4)  нәтижесінде субъект табыс алатын мемлекеттік субсидиялардың өзге нысандары.